“Biz, palçıq daşqınlarından, zəlzələlərdən, sürüşmələrdən qaça bilmərik, onlar yenə də olacaq, amma bunları gözləmək lazım deyil, monitorinq sistemlərimiz olmalıdır. Çıxış konusu olduğunu bildiyin halda, əvvəllər belə bir şey olduğunu bildiyin halda, orada nə tikirsən, niyə orada insalr var? 2017, 2018, 2019-cu illərdə Svanetidə ardıcıl buzlaqlı palçıq daşqınları yaşadıq. O bu tərzdə deyildi, insan öldürmürdü, biz o vaxt sağ qaldıq. Bu gün Bubadır və sabah yenə Çalaati ola bilər, ya da gələn il Xarixra ola bilər. Bütün Qafqaz problemlidir. Qafqazda monitorinq aparılmalıdır”, - Yer Elmləri İnstitutunun Milli Seysmik Monitorinq Mərkəzinin direktoru, professor Tea Qodoladze “Dağ Xəbərlərinə” müsahibəsində bildirib.
Əsas xəbərlər
- Tea, Şovi kurortunda bu proseslər nədən qaynaqlandı, biz nə ilə məşğuluq? Başqa hansı təhlükələr ola bilər və bunun qarşısını almaq üçün nə etmək olar?
- Elmi ictimaiyyət bunun buzlaqdan qaynaqlanan palçıq axını olması ilə razılaşır. Qlobal istiləşmə şəraitində bu proses buzlaqın əriməsi ilə başlayıb, sonra bu sürüşmə kütləsi, aşağıda, çay vadisində olan su bu moren kütlələrini, hər şeyi - torpaq, qaya, ağac və s. su ilə birlikdə sel əmələ gətirib.
Ölkədə monitorinq sistemləri olmalıdır. Söhbət buzlaqdan qaynaqlanan palçıq axınından gedir - 2017-ci ildə Mestiada Çalaati buzlaqı hadisəsi, 2018-ci ildə Svanetidə Okrila, 2019-cu ildə isə yenidən Çalaati hadisəsi baş verib.
Buzlaqların monitorinqi dünya praktikasıdır. Komponentlərdən biri seysmik, peyk, lidar təsviri və geofiziki müşahidə cihazlarının quraşdırılmasıdır. Bu monitorinq kompleksidir. Belə olan halda buzlaqda vəziyyətin yaxşı olmadığını bizə bildirir.
İstənilən buzlaq çayı təhlükəli ola bilər. Bir daha deyirəm, biz iqlim dəyişikliyi dövründəyik. Ona görə də Qafqazda tam monitorinq aparılmalıdır.
Bunun üzərində çalışan dünya sistemləri, beynəlxalq cəmiyyətlər, beynəlxalq universitet konsorsiumları var. Bunun üçün işə götürülən özəl şirkətlər var. Devdorak (Kazbeqi) üzərində monitorinq sistemi qurmuşuq, yarım milyon ödəmişik, işləyir?
- İşləyir?
-Bilmirəm. İndi bu datadan istifadə edən və ya emal edən varmı? Bizdə hansı məlumatların olması çox maraqlıdır. Tbilisi misalında Veredə əvvəlcədən bildiriş sistemi ki quraşdırılıb. Yəni, başqa sözlə, bizdə əslində onu qurmaq və pul ödəmək praktikası var. Lakin onun daimi saxlanmağa, qayğı və sahibliyə ehtiyacı var. Bütün məlumatlar onlayn olmalıdır. Seysmik şəbəkəni götürsək, bütün bu sistem, müxtəlif stansiyalar məlumat mərkəzindədir və mən nə baş verdiyinə baxıram. Zəlzələ haqqında məlumatınız həmin an varsa varsa, ona görə var ki, sistem quraşdırılıb və biz indi ABŞ-ın dəstəyi ilə onu yeniləyirik.
- Çançaxa çayının hövzəsində, həm də Buba vadisində erkən xəbərdarlıq sistemi olmalı idimi?
- Sürüşmə və palçıq axını üçün quraşdırılmalı idi, çünki Gürcüstan buna meyllidir. Pul donorlar tərəfindən ayrılıb və bu məbləğ daxilində identifikasiya, elmi araşdırmalar, daha sonra monitorinq sisteminin quraşdırılması və texniki xidmətinə başlanılmalı idi. Bildiyimə görə, bu layihə artıq beşinci ildir ki, davam edir və mən hələ harada olduğumuzu bilmirəm.
- Buba vadisində, Buba çayında erkən xəbərdarlıq sistemimiz olsaydı, buzlağın müşahidəsi olsaydı, nə dəyişərdi, ilk növbədə nələri dəf edə bilərdik?
Biz ilk növbədə baş verənləri - çox güman ki, insan tələfatını dəf edərdik. Bizim bunu ondəf etmək şansımız var idi.
Təbii ki, erkən xəbərdarlıq sistemləri sazdırsa və mütəxəssislərimiz varsa, bu vacibdir. Bunu demək mənim üçün ağrı vericidir, amma bu, texniki cəhətdən idarə olunan sistemdir, onu bir mütəxəssis yox, seysmoloq, mühəndis, proqramçı, geoloq idarə edir. Bu, elmi araşdırmadır, kompleksdir, bu hökümət layihəsi deyil, hökumət bunu etməməlidir, bunu universitetlər, alimlər, tələbələr etməlidir.
- Bəs bunun maliyyəyə ehtiyacı varmı?
- Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı bunun üçün 70 milyon ödəyib. Layihələri çıxarın, var. Bir qayda olaraq, bizdə 20 milyon dəyərində, Rioni çayı meteoroloji əvvəlcədən xəbərdarlıq sistemi olmalıdır. Fəaliyyət göstərirmi?
- Tea, əvvəlcədən xəbərdarlıq sistemi vaxtında bizə nə verəcəkdi? Milli Ekologiya Agentliyi ilkin qiymətləndirməsində deyir ki, axın 8-10 dəqiqə ərzində kotteclərə çatıb.
- Əvvəlcədən bildiriş sisteminiz olduqda, onlayn məlumatlar bu vasitələrdən gəlir, sonra proqram məlumatları avtomatik olaraq işləyir və normadan kənara çıxdıqda sizə siqnal verir. Bu, 24 saatlıq monitorinqdir və mütəxəssis onu izləyəndə həyəcan siqnalını verib- verməməyə siz qərar verirsiniz.
İndi Bubada oldu və ona görə də diqqətinizi Tbilisia buzlağına yönəldirsiniz. Buzlaqların monitorinqi davamlı olmalıdır. Bu gün Buba, sabah yenə Çalaatidə ola bilər, ya da Xarixrada gələn il. Bütün Qafqaz problemlidir. Qafqaza nəzarət edilməlidir. Bir stansiya bizi xilas etməyəcək, bir neçə dənə olmalıdır. Müxtəlif geofiziki monitorinq, lidar, peyk şəkilləri, geofiziki alətlər, bir çox şey, yer radarları.
2017, 2018, 2019-cu illərdə ardıcıl olaraq buzlaqdan qaynaqlanan palçıq axınları izlədik. Bu miqyasda deyildi, insan öldürmürdü, biz o vaxt sağ qaldıq.
- Buzlaqlarımızın olduğu iqlim dəyişikliyi şəraitində bütün bu vadilərdə təhlükə varmı?
-Əlbəttə. Bütün buzlaq çayları təhlükəlidir. Bunlar insanların idarə edə bilmədiyi, lakin bizim nəzarət edə biləcəyimiz qüvvələrdir. Bu kütlə gələndə moren, torpaq, qaya, ağaclarla qarışan su kütləsi belə bir sürətlənmə inkişaf etdirir, bununla nə edək, əlimizdən heç nə gəlmir. Buna görə də,
biləndə ki, axın konusudur, bilirsən ki, əvvəllər belə bir şey olub, Bubada da, Çançaxda da belə bir şey olub, orda nə tikirsən, niyə orada insanlar var?
Sabah Çançaxda da ola bilər. Əsas olan budur. İnfrastruktur siyasəti aparılmalıdır və bu infrastruktur siyasəti nə sizin, nə də hüquqşünasın qərar verməsi, kimsənin qərar verməli olduğu şey deyil. Burada peşəkarlar oturur.
- Əgər erkən xəbərdarlıq sistemimiz olsaydı və mütəxəssis bu məlumatları onlayn qəbul etsəydi, o, həyəcan təbili çalardı, kotteclərin ərazisindən nisbətən təhlükəsiz yerə, axının çatmadığı hündür yerə, meşəyə qaçmaq üçün 2-3 dəqiqə kifayət edərdi.
- Belə olan halda, biləndə ki, Buba buzlağı, Tbilisa, Çançax, bir gün buzlu olmayacaq, əriyəcək, hansısa proses inkişaf edəcək, oradan sel gələcək, nə edək, bu planlar işlənmiş olmalıdır. Bu, fəlakət riskinin idarə edilməsi ssenarisidir. Ölkədə də bu olmalıdır, çünki biz belə bir ölkədəyik. Bu, bu zaman gündəmə gəldisə, nə qədər vaxtımız olduğunu, nə edəcəyimizi fərq etməmişiksə, bu sayıla bilinəcək günlərdir.
-Varmı bizdə bu?
- Yoxdur.
- Raçada, yoxsa heç yerdə?
- Heç yerdə. Bir dəfə Vere-də hidravlik modelləşdirmə haqqında saydıqda bizi ələ saldılar. Daşqınlardan, zəlzələlərdən, sürüşmələrdən qaça bilməzsən, yenə də olacaq, amma onlarla qarşılaşmaq lazım deyil, onları ki dəf etmək olar?! Yoxsa Kaladzedən, yaxud hansısa siyasətçidən dağı dayandırmağı kim xahiş edir. Onlar bu məsələləri bilmirlər. Böyük üzr istəyirəm, sbilmirsiniz ay camaat, bunun üçün alimlər var.
