Pankisi vadisində keçirilən xüsusi əməliyyat zamanı öldürülən 19 yaşlı Temirlan Maçalikaşvilinin işi üzrə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi prosedural hissədə 2-ci maddənin (yaşamaq hüququ) pozuntusunu müəyyən edib və hesab edib ki, istintaq qeyri-effektiv olub. “Gürcüstan Xəbərləri” məhkəmənin qərarla bağlı tam açıqlamanı Azərbaycan dilində təqdim edir:
Əsas xəbərlər
Press-reliz - Fatal antiterror əməliyyatının effektiv və hərtərəfli araşdırılmaması.
Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi “Maçalikaşvili və başqaları Gürcüstana qarşı” işi üzrə yekdilliklə müəyyən ediblər: Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 2-ci maddəsinin pozulması - prosedural aspekt (yaşamaq hüququ) və 1 əleyhinə 6 səslə, 2-ci maddənin pozulmaması - substantiv aspekt (yaşamaq hüququ).
İş Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin Gürcüstanda keçirdiyi antiterror əməliyyatından gedir. Həbslərdən birindən sonra “İslam Dövləti” ilə əlaqəli qrupa maddi dəstək verməkdə şübhəli bilinən ərizəçinin qohumu Temirlan Maçalikaşvili xəstəxanada dünyasını dəyişib. O, həbs edilən zaman, ehtimal ki, qumbara partlatmağa cəhd edib və odlu silahdan açılan atəş nəticəsində yaralanıb. Ərizəçilər fiziki və şifahi zorakılığa məruz qaldıqlarını iddia edirdilər.
Məhkəmə müəyyən edib ki, hakimiyyət orqanları Konvensiyanın 2-ci maddəsinə uyğun olaraq səmərəli və hərtərəfli araşdırma tələblərini yerinə yetirməyib. Bununla belə, məhkəmə hesab edib ki, Temirlan Maçalikaşvilinin dövlətin öhdəliyində olan şərtlər altında öldüyü qənaətinə gəlmək üçün, ağlabatan şübhədən başqa, kifayət qədər dəlil yoxdur. Bundan əlavə, məhkəmə şikayətçilərin 3-cü maddə üzrə (qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftarın qadağan edilməsi) pis rəftarla bağlı şikayətini sübutsuz sayaraq təkzib edib.
Substantiv/əsas faktlar
Müraciət edənlər, M. Maçalikaşvili, E. Maçalikaşvili, N. Maçalikaşvili və A. Marqoşvili müvafiq olaraq 1968, 1949, 1989 və 1971-ci il təvəllüdlü Gürcüstan vətəndaşlarıdır və Duis kəndində yaşayırlar. Onlar Temirlan Maçalikaşvilinin atası, nənəsi, bacısı və anasıdır.
2017-ci il dekabrın 26-da Gürcüstan Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin xüsusi təyinatlı dəstəsi Temirlan Maçalikaşvilini beynəlxalq terror qruplaşması ilə bağlı cinayət fəaliyyətində şübhəli bilindiyinə görə həbs etmək üçün Maçalikaşvili ailəsinin evinə daxil olub. Əməliyyatda iştirak edən 32 zabitdən ikisi onun yataq otağına daxil olan zaman Temirlan Maçalikaşvili əl qumbarasını partlatmağa cəhd edib və onun başına atəş açıblar. Xəstəxanaya köçürüldükdən sonra o, əməliyyat olunub, lakin 2018-ci il yanvarın 10-da Maçalikaşvili dünyasını dəyişib.
Həbs əməliyyatından 3 saat sonra Təhlükəsizlik Xidmətinin Terrorla Mübarizə İdarəsinin müstəntiqi Temirlan Maçalikaşvilinin atasının iştirakı ilə iki kriminal ekspertin və partlayıcı maddələr üzrə ekspertin müşayiəti ilə evdə axtarış aparıb. Onlar Temirlan Maçalikaşvilinin çarpayısının yanında yerdə duran müxtəlif əşyaları, o cümlədən mobil telefonları və əl qumbarasının şəklini çəkərək, götürüblər. Atasına deyiblər ki, Temirlan Maçalikaşvili əl qumbarasını partlatmaq istəyib və zabitlərdən biri özünü müdafiə məqsədilə ona atəş açıb. Atası əl qumbarasının oğluna məxsus olduğuna inanmadığını bildirib.
Axtarışdan sonra yataq otağını möhürləmədən evi tərk ediblər. Temirlan Maçalikaşılın ailəsi, bir neçə qonşusu və yerli jurnalistlər onun otağına daxil olub, jurnalist fotolar çəkib. Onların hər ikisində, ailə üzvləri Temirlan Maçalikaşvilinin telefon qulaqlıqlarını tanıdıqlarını deyirlər, onların dediyinə görə, sonradan onlar yoxa çıxıb.
Temirlan Maçalikaşvilinin hansı şəraitdə güllələnməsi ilə bağlı cinayət işi elə həmin gün başlanıb. Rayon Prokurorluğunun müstəntiqi iki kriminal ekspertlə birlikdə Temirlan Maçalikaşvilinin yataq otağına baxış keçirib və daha çox əşya götürüb.
Baş müstəntiq Temirlan Maçalikaşvilinin ailə üzvlərini dindirəndə dördü də ayrı-ayrılıqda qapının döyülməsi səsinə, bir neçə saniyədən sonra isə atəş səsinə necə oyandıqlarını təsvir edib. Nəticədə Temirlan Maçalikaşvilinin nənəsi epilepsiya tutması keçirib. Onlar həmçinin silah səsindən sonra təxminən üç saat yataq otağında qaldıqlarını və nə baş verdiyini bilmədiklərini, lakin fiziki və sözlü təhqirə məruz qalmadıqlarını bildiriblər.
Dörd ailə üzvünün hamısı 2018-ci ilin mart, aprel, iyun və 2019-cu ilin fevral aylarında yenidən dindirilib və orada onlarla qeyri-insani və alçaldıcı rəftardan şikayətləniblər. Temirlan Maçalikaşvilinin atası evlərinin həyətində yarıçılpaq vəziyyətdə yerə yıxıldığını və şifahi və fiziki zorakılığa məruz qaldığını söyləyib. Nənə epilepsiya tutması ilə bağlı ona təcili tibbi yardım göstərilmədiyini, tualetə buraxılmadığını və silahlı təhlükəsizlik əməkdaşlarının qarşısında işəməyə məcbur olduğunu deyib.
İstintaq zamanı prokurora həbs əməliyyatının audio, video və ya foto fayllarının olmadığı bildirilib. İştirak edən zabitlər deyiblər ki, onlara Temirlan Maçalikaşvilini öldürmək yox, onu həbs etmək tapşırılmışdı. Onlar eyni zamanda bildiriblər ki, həbs əməliyyatı şifahi göstərişlər şəklində verilib, bəzi əsas məqamlar lövhəyə yazılıb, sonra silinib. Onların heç biri yataq otağında Maçalikaşvilinin mobil telefonunu nə də qulaqlıqlarını görüb-görmədiyini xatırlamayıb. Məhkəmə-tibbi ekspertizası nəticəsində müəyyən edilib ki, Temirlan Maçalikaşvili çarpayıda uzanıqlı vəziyyətdə olarkən güllələnib; əl qumbarasının üzərində müəyyən edilə bilən barmaq izlərinə rast gəlinməyib.
2019-cu ilin yanvar ayında müraciətçilərin Temirlan Maçalikaşvili üçün və onun ölümündən sonra Temirlan Maçalikaşvilinin atasına zərərçəkmiş statusu verilməsi istəyi qəbul edilməyib. Onlar bu qərarı məhkəməyə yenidən şikayət ediblər. Tbilisi Şəhər Məhkəməsi ərizəni rədd edib və müəyyən edib ki, Temirlan Maçalikaşvilinin ölümünün xüsusi təyinatlıların cinayət əməli nəticəsində baş verdiyini təsdiqləyən kifayət qədər dəlil yoxdur. Onların şikayəti təmin edilməyib. Onlar, həmçinin istintaqın həcmi və üsulu ilə bağlı çoxsaylı ərizə və şikayətlər vermiş, ilkin istintaq tədbirlərinin DTX tərəfindən həyata keçirilməsini tənqid edərək, bununla da istintaqala bağlı qərəzlər və yataq otağındakı əl qumbarasının mənşəyi ilə bağlı ciddi şübhələr yaratmışlar. Onlar iddia edirdilər ki, Temirlan Maçalikaşvilinin telefonundan göndərilən sonuncu “sms”in vaxtını nəzərə alsaq, çox güman ki, zabitlər onun yataq otağına daxil olan zaman o, qulaqlıq taxıb və mobil telefondan istifadə edib, belə ki, zabitlər sübutları saxtalaşdırıblar. Temirlan Maçalikaşvili yatarkən vurulub ki, bu da onların fikrincə, əl qumbarasına çatmaq və onu partlatmağa cəhd etmək ehtimalını istisna edir.
2020-ci ilin 25 yanvar tarixində cinayət əməlinin törədildiyi qənaətinə gəlmək üçün kifayət qədər əsas olmadığı üçün cinayət işinin istintaqına xitam verilib.
Şikayətlər, məhkəmənin proseduru və tərkibi
2-ci (yaşamaq hüququ), 3-cü (qeyri-insani və ləyaqəti alçaldan rəftarın qadağan edilməsi) və 13-cü (effektiv hüquqi müdafiə vasitəsi hüququ) maddələrinə istinad edərək, müraciətçilər təhlükəsizlik qüvvələrinin lüzumsuz öldürücü güc tətbiq etməsindən, Temirlan Maçalikaşvilinin ölümü ilə bağlı effektiv istintaqın aparılmaması və həbs əməliyyatı zamanı təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən alçaldıcı rəftardan şikayət etdilər.
Ərizə 6 iyun 2019-cu ildə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə təqdim edilib. Qərar yeddi hakimdən ibarət kollegiya tərəfindən qəbul edilib: Corc Ravarani (Lüksemburq), Prezident Karlo Ranzoni (Lixtenşteyn), Lado Çanturiya (Gürcüstan), Maria Elosequi (İspaniya), Metias Qiyomari (Fransa), Katerina Şimaçkova (Çexiya), Mixola Gnatovski (Ukrayna).
Məhkəmə qərarı
Maddə 2
Prosedural tərəf - Məhkəmə qeyd edib ki, həbs əməliyyatının hallarının araşdırılması dərhal başlansa da, ilk istintaq aktları prokurorluq tərəfindən deyil, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin müstəntiqləri tərəfindən aparılıb. Bu qurum bir neçə saat ərzində istintaqı öz üzərinə götürsə də, Temirlan Maçalikaşvilinin yataq otağında aparılan axtarışın nəticələrinə və kifayət qədər neytral olmayan Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin müstəntiqinin topladığı sübutlara əsaslanıb.
Məhkəmə digər məsələlərlə yanaşı qeyd etdi ki, yer möhürlənməyib, əşyalar köçürülüb və bu da istintaqa konkret təsir göstərib: atəş zamanı Temirlan Maçalikaşvilinin mobil telefonunun yerini müəyyən etmək və Temirlan Maçalikaşvilinin qulaqlıqları ilə bağlı deyilənləri tam olaraq yoxlamaq mümkün olmayıb.
Sonrakı aylarda, demək olar ki, hadisələrdə iştirak edən hər kəs və digər potensial şahidlər, o cümlədən Temirlan Maçalikaşvilinin ailəsi, əməliyyatda iştirak edən zabitlər və Temirlan Maçalikaşvilini müalicə edən tibb işçiləri dindirilib. Hadisə ilə bağlı məhkəmə-tibbi ekspertizası və digər dəlillər üçün çoxlu əşyalar toplanmışdı.
Bununla belə, məhkəmə hesab edib ki, xüsusi təyinatlı dəstə zabitlərinin anonimliyinə görə dindirilməsinin 5 həftəyə yaxın gecikməsi, xüsusən də müstəqil şahidlərin olmamasına görə istintaqın adekvatlığına nöqsan səbəb olub. Bundan əlavə, əməliyyatın planlaşdırılmasında və nəzarətində olan şəxslərin dindirilməsi 20 ay çəkib. Əməliyyatın hazırlanma üsulu və/yaxud həyata keçirilməsi ilə bağlı hər hansı rəsmi hesabatın olmadığı halda, Məhkəmə hesab etdi ki, planlaşdırma və nəzarət mərhələsinin qiymətləndirilməsi məhduddur.
Ümumiyyətlə, məhkəmə prosesdə bir sıra qüsurlar aşkar edib: ilkin mərhələdə qeyri-kifayət təhqiqat, eyni zamanda dəlillərin nə qədər mühüm toplanması və işlənməsi daxil olmalqla, əməliyyatın planlaşdırılması və nəzarəti mərhələsinin səthi tədqiqi, zabitlərin dindirilməsinin gecikməsi və Temirlan Maçalikaşvilinin atasına zərərçəkmiş statusunun verilməsindən imtina edilməsi ki, bunlar ailənin istintaqa xitam verilməsi ilə bağlı prokurorluğun qərarından apellyasiya şikayəti verməyə imkan verməyib.
Belə çıxır ki, Məhkəmə hesab edib ki, hakimiyyət orqanları Konvensiyanın 2-ci maddəsinin məqsədlərinə uyğun səmərəli və hərtərəfli araşdırma tələblərinə əməl etməyib. Müvafiq olaraq, Konvensiyanın 2-ci maddəsi prosessual çərçivədə pozulmasına yol verilib.
Substantiv tərəf - Məhkəmə dövlət təhlükəsizlik orqanları əməkdaşlarının öldürücü qüvvədən istifadəsinin nə vaxt əsaslandırıldığını müəyyən etmək üçün müvafiq hüquqi bazanın mövcud olduğunu bildirməklə başladı. Daha sonra məhkəmə qeyd edib ki, əməliyyat terrorizmlə bağlı istintaq çərçivəsində planlaşdırılıb və həyata keçirildiyindən, dövlətin Temirlan Maçalikaşvilinin silahlı müqavimətinin gözlənildiyi barədə arqumenti ilə razılaşır. Məhkəmə izaholunmaz hesab edib ki, əməliyyatdan əvvəl, əməliyyat zamanı və əməliyyatdan sonrakı prosedurları təfərrüatlandıran heç bir sənəd və ya fayl təqdim edilməyib və potensial silahlı terrorçunun tutulması üçün çoxsaylı silahlı zabitlərin cəlb olunduğu əməliyyatın planlaşdırılması zamanı Terrorla Mübarizə İdarəsi hadisə yerinə təcili tibbi yardım xidmətinin gətirilməsinə müvəffəq olmayıb.
Lakin məhkəmə hesab edib ki, əsas sual Temirlan Maçalikaşvilinin zabitlər onun yataq otağına daxil olan zaman davranışı ilə bağlıdır. İstintaq belə nəticəyə gəlib ki, birinci zabit Temirlan Maçalikaşvilinin əl qumbarasına əl atmasına özünün dərhal təhlükədə olduğunu güman edərək reaksiya verib onu birbaşa başından vurub. Ailə isə Temirlan Maçalikaşvilinin qulaqlıq taxdığını və böyük ehtimalla mobil telefondan istifadə etdiyini iddia edirdi.
Məhkəmə hadisələrin dövlətin təqdim etdiyi versiyasını inandırıcı hesab edib və ziddiyyətli versiyaları qismən istintaqın nöqsanlarına görə qiymətləndirə bilməyib, qismən də ölkə səviyyəsində dəqiq halların məhkəmə qiymətləndirilməsinin olmaması səbəbindən. Bununla belə, məhkəmə hesab edib ki, Temirlan Maçalikaşvilinin dövlətin öhdəliyində olan şərtlər altında öldüyü qənaətinə gəlmək üçün, ağlabatan şübhədən başqa, kifayət qədər dəlil yoxdur. Müvafiq olaraq, altı səslə biri qarşı olmaqla Məhkəmə Konvensiyanın 2-ci maddəsinin əsas hissəsində pozuntu aşkar etməyib.
Maddə 3
Məhkəmə qeyd edib ki, iş materiallarında Temirlan Maçalikaşvilinin ailəsinin hüquq-mühafizə orqanlarının bu tipli əməliyyatı zamanı, xüsusən də əməliyyatın necə getdiyini nəzərə alsaq, gözləniləndən artıq stress və narahatlıq keçirdiyinə dair heç bir sübut yoxdur. Məhkəmə, həmçinin qeyd edib ki, onlar ilkin ifadələrində məmurlar tərəfindən pis rəftara məruz qalmadıqlarını bildiriblər. Buna görə də məhkəmə hesab edib ki, onların ləyaqətini alçaldan rəftara məruz qalması qənaətinə gəlmək üçün kifayət qədər dəlil yoxdur. Belə ki, bu maddə üzrə onların şikayəti məqbul sayılmayıb.
Maddə 13
Məhkəmə Konvensiyanın 2-ci və 3-cü maddələri ilə birlikdə ərizəçilərin 13-cü maddə üzrə şikayətini ayrıca araşdırmağa ehtiyac olmadığını gördü.
Ədalətli təminat (maddə 41)
Məhkəmə müəyyən edib ki, Gürcüstan ərizəçilərə mənəvi ziyana görə 10.000 avro və xərclərə görə 15.000 avro ödəməlidir.
