Այն, ինչ լսեցինք, մեզ զարմացրեց. մամուլի ազատության առաքելությունը Վրաստանում ԶԼՄ-ների իրավիճակի վերաբերյալ

Մամուլի ազատության առաքելությունը բաղկացած է Եվրոպայի խորհրդի լրագրողների անվտանգության պլատֆորմի գործընկեր կազմակերպություններից և ԶԼՄ-ների ազատության արագ արձագանքման (MFRR) կոնսորցիումի անդամներից: Առաքելության անդամ կազմակերպություններ «Լրագրողներ առանց սահմանների» (RSF), Հոդված 19 Եվրոպա, Լրագրողների պաշտպանության կոմիտե (CPJ), Լրագրողների եվրոպական ֆեդերացիա (EFJ), Մամուլի և ԶԼՄ-ների ազատության եվրոպական կենտրոն (ECPMF), Գրաքննության ինդեքս, Մամուլի միջազգային ինստիտուտ (IPI) Լրագրողների համար արդարադատության հիմնադրամի ներկայացուցիչները երկօրյա այցով Վրաստանում էին։

Առաքելության նպատակն էր տեղեկատվություն հավաքել Վրաստանի կողմից խոսքի ազատության և ԶԼՄ-ների ազատության պարտավորությունների կատարման մասին, այդ թվում՝ ընթացիկ նախընտրական քարոզարշավի համատեքստում։

Առաքելությունը երեկ ներկայացրել է իր միջանկյալ զեկույցը։

ԶԼՄ-ների իրավիճակը ընտրություններից առաջ

Լրագրողների, քաղաքացիական հասարակության, քաղաքական և ինստիտուցիոնալ առաջնորդների հետ կայացած հանդիպումները ցույց են տալիս, որ Վրաստանում խորանում են ժողովրդավարական հետընթացը և մարդու իրավունքների խախտումները, որոնք արդեն դուրս են գալիս լրատվամիջոցների բազմակարծության էրոզիայից և մամուլի ազատության ոտնահարումից: Ընդհանուր առմամբ, քաղաքացիական հասարակությունը բախվում է անլիբերալ միտումի, որը բնութագրվում է ժողովրդավարական զսպումների և հավասարակշռության առանցքի թուլացմամբ:

Մտահոգություններ վերջին օրենքների վերաբերյալ

Լրագրության, ԶԼՄ-ների և քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչները խստորեն քննադատել են վերջերս ընդունված «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» և «Ընտանեկան արժեքների և անչափահասների պաշտպանության մասին» օրենքները։ Նրանք նշել են լրատվամիջոցների բնականոն գործունեության համար ստեղծված խոչընդոտները, որոնք ստիպում են ԶԼՄ-ներին և քաղաքացիական կազմակերպություններին, որոնք ստանում են օտարերկրյա ֆինանսավորում առնվազն 20%, գրանցվել որպես «օտարերկրյա ազդեցության կրողներ»։ Նշվեց, որ գրանցման համաձայնություն են տվել ընդամենը մի քանի ՀԿ և մեկ լրատվամիջոց: Երկու օրենքներն էլ դիտվում են որպես մեխանիզմ, որի միջոցով գործադիրն ու իշխող կուսակցությունը ճնշում են լրատվամիջոցների նկատմամբ։

Երբ այս թեմայով հարց ուղղեցինք, «Վրացական երազանքի» ներկայացուցիչը մեր մտահոգություններին ամբողջությամբ չպատասխանեց։ Թեև դեռ ամբողջությամբ չի կիրառվել, Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին օրենքը արդեն իսկ խաղացել է իր դերը՝ մարտահրավեր նետելով ԶԼՄ-ների և քաղաքացիական հասարակության ինքնագրաքննությանը, լրագրողների աղբյուրներին ահաբեկելուն և լրագրողներին դաշտում աշխատելուն խոչընդոտող անբարենպաստ միջավայր ստեղծելուն:

Բոլոր զրուցակիցները դժգոհում էին լրատվական ոլորտի բևեռացվածությունից։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների միջև քաղաքական բանավեճի բացակայությունն ավելի է սրում այն ​​և պառակտում է առաջացնում: Մամուլի ազատության առաքելությունը խորհուրդ է տալիս քաղաքական առաջնորդներին, հասարակական գործիչներին և կուսակցություններին ձեռնպահ մնալ դա քարոզելուց և չհակառակվել համայնքային խմբերի և հասարակության հետ:

Լրագրողների անվտանգությունը՝ վախի զգացում և մասնագիտությունից հրաժարվելու մթնոլորտ

Մեր հանդիպումներն ավելի ամրապնդեցին այն մտքերը, որոնք նշված էին նախորդ զեկույցներում։

Լրագրողները ենթարկվում են ֆիզիկական, բանավոր, իրավական և ֆինանսական հարձակումների։ Լրագրությունը Վրաստանում դարձել է վտանգավոր մասնագիտություն։

Լրագրողներն այնքան են վախենում իրենց անվտանգության համար, որ երբեմն թիկնապահների հետ են ճամփորդում իրենց լրագրողական պարտականությունները կատարելու համար։ Մի քանի լրատվամիջոցների ներկայացուցիչներ նշել են, որ լրագրողները լքում են ոլորտը, իսկ մի քանիսը տեղափոխվում են արտերկիր։ Մի քանի լրատվամիջոցներ հայտնել են, որ գրանցվում են արտասահմանում։

Բացի ֆիզիկական հարձակումներից, Մամուլի ազատության առաքելությունը տեղեկացվել է լրագրողների հասցեին սպառնալիքների, կարճատև ձերբակալությունների, Վարչական օրենսգրքի ենթադրյալ կիրառման և սոցիալական ցանցերում զրպարտչական նպատակային արշավների մասին: Լրագրողներն ու լրատվամիջոցների իրավական պաշտպանության կազմակերպությունները նույնպես հայտնել են, որ լրագրողներին մեղադրում են «հակավրացականության» մեջ, ինչը ազգային զգացմունքների և զգացմունքների չարաշահում է։ Առաքելությունը մտահոգված է, որ «Օտարերկրյա ազդեցության մասին օրենքը» մեծացնում է քաղաքական բևեռացումը և զգալիորեն վատթարանում է լրագրողների անվտանգությունը։

Լրագրողների նկատմամբ սպառնալիքների և բռնությունների անպատժելիություն

Լրագրողների նկատմամբ ֆիզիկական հարձակումների, սպառնալիքների, զրպարտչական արշավների կամ այլ ճնշումների կազմակերպիչներն ու հեղինակները հիմնականում չեն պատժվում։ Մենք տեսանք, որ այս անպատժելիությունը լրագրողների համար թշնամական միջավայր է ստեղծում։ Մենք հանդիպեցինք քաղաքական կուսակցությունների, Հանրային պաշտպանի գրասենյակի և կապի հանձնաժողովի ներկայացուցիչների հետ։ Անպատժելիության մասին հարցը մենք բարձրացրել ենք բոլորի մոտ, սակայն հստակ պատասխան չենք կարողացել ստանալ, թե ինչ պետք է անել լրագրողներին, երբ նրանք ենթարկվում են հարձակման։

2021 թվականի հուլիսյան ողբերգական իրադարձություններից մինչ օրս լրագրողների վրա հարձակումների հեղինակները և այդ գործողությունների կազմակերպիչները, ինչպես նաև իրավապահ մարմինների անդամները, ովքեր հավանաբար մասնակցել են լրագրողների նկատմամբ բռնություններին, չեն պատժվել։

Հանրային հեռարձակում

2023 թվականին օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում կրճատվել է Վրաստանի հանրային հեռարձակողի ֆինանսավորումը, իսկ ֆինանսավորման մեխանիզմը ֆիքսված տոկոսի փոխարեն փոխանցվել է պետական ​​բյուջեի տարեկան բաշխմանը։ Փոփոխությունները կատարվել են առանց նախնական գնահատման, Հանրային հեռարձակման (GBP) խորհրդատվությունների և բաց հանրային բանավեճի: Վրաստանի հանրային հեռարձակմանը պետք է կայուն և կանխատեսելի ֆինանսավորում, որն ապահովում է նրա անկախությունը։

SLAPP հայցեր լրատվամիջոցների դեմ

Մեր զրուցակիցները նշեցին, որ լրատվամիջոցների դեմ դատական ​​հայցերը հաճախ են դիմում իշխանությանը մոտ կանգնած քաղաքական գործիչների և գործարարների կողմից՝ հիմնականում զրպարտության պատճառով։ Դատական ​​համակարգի նկատմամբ անվստահությունն ավելի է խորացնում այս հարցի շուրջ մտահոգությունները։ Բացի այդ, լրագրողներին ստիպում են բացահայտել իրենց աղբյուրների ինքնությունը՝ դատական ​​հայցերին պատասխանելու համար։

Լրագրողները էմիգրացիայի մեջ

Հատկապես ընտրական շրջանում և «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության օրենքի» կիրառման արդյունքում որոշ լրատվամիջոցներ արդեն տեղափոխվել են արտերկիր և իրենց ռեսուրսները ծախսում են արտերկրում լրատվամիջոցների գրանցման վրա։

Տեղեկատվության առկայություն

Ըստ տեղեկությունների՝ տեղեկատվության հասանելիությունը կարգավորող մարմնի ստեղծման մասին օրենքը 2014 թվականից ի վեր մնում է օրենքի նախագիծ։ Սակայն նույնիսկ հանրային գերատեսչությունների կողմից լրագրողների կողմից պահանջվող տեղեկատվությանն արձագանքելու գործող նորմերը հաճախ չեն կատարվում։ Հաղորդվում է, որ քննադատական ​​և հետաքննող լրագրողներն ամենաշատը դժվարությամբ են ստանում հարցումների պատասխանները: Առաքելությունն առաջարկում է ուժեղացնել տեղեկատվության ազատության մասին ակտը կիրառելու իշխանության կարողությունները: Խորհրդարանում լրագրողների ներկայությունը սահմանափակող կանոններն օգտագործվում են որպես հավատարմագրման գործիք՝ սահմանափակելու անկախ հաշվետվությունները: 2024 թվականին «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» օրենքի քվեարկության ժամանակ լրագրողներին խորհրդարան չթողեցին։

Առաջարկություններ

• Լրագրողների համար պետք է երաշխավորվի անվտանգ և ազատ աշխատանքային միջավայր։ Ապահովել, որ լրագրողները կարողանան լուսաբանել նախընտրական շրջանը և ընտրությունները առանց սահմանափակումների կամ միջամտության։
• Խոսքի ազատության միջազգային չափանիշներին չհամապատասխանող օրենքները պետք է վերանայվեն։ Պետք է ուժը կորցրած ճանաչել «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» և «Ընտանեկան արժեքների և անչափահասների պաշտպանության մասին» օրենքները։
• Ապահովել ԶԼՄ-ների իրավական դաշտի պատշաճ իրականացումը: Հատուկ ուշադրություն դարձնել «Տեղեկատվության ազատ մուտքի մասին» օրենքին։ Անհրաժեշտության դեպքում ստեղծել համապատասխան մարմիններ՝ աջակցելու և վերահսկելու այդ օրենքների արդյունավետ կիրարկումը:
• Վրաստանից տեղահանված օտարերկրյա լրագրողները պետք է կարողանան ազատ աշխատել և չպետք է արգելեն նրանց մուտքը երկիր.

Ֆոնային տեղեկատվություն

Այցի ընթացքում առաքելության ներկայացուցիչները հանդիպել են Վրաստանի խորհրդարանի նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի, կապի հանձնաժողովի, Վրաստանի հանրային պաշտպանի գրասենյակի, հանրային հեռարձակողի, քաղաքական խմբերի և պատգամավորների, քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների ներկայացուցիչների, տպագիր մամուլի և առցանց լրատվամիջոցների լրագրողների և խմբագիրների, ինչպես նաև միջազգային հանրության ներկայացուցիչների հետ:

Առաքելության հաղորդագրության համաձայն՝ նրանք հանդիպում են խնդրել Վրաստանի արդարադատության և մշակույթի նախարարությունների, ինչպես նաև խորհրդարանի իրավական հարցերի հանձնաժողովի հետ։ Նախարարությունները հանդիպում չեն նշանակել, սակայն իրավական հարցերի հանձնաժողովի անունից ելույթ է ունեցել աշխատակազմի ղեկավարը»։